De mysterieuze cultuur van de Csángó’s

De cultuur van de Hongaarse Csángo’s in Roemenië is bijzonder te noemen. Denk daarbij aan de eeuwenoude muziek, de dans en de epische volksverhalen van legendes en sagen die van generatie op generatie werden overgeleverd. Deze onderdelen van hun cultuur zijn authentiek en bevatten archaïsche elementen uit een ver en niet meer te achterhalen verleden. Waarom is de cultuur van de Csángo’s zo interessant?

De Csángó’s wonen op een cultureel breukvlak in Transsylvanië en Roemeens Moldavië, waar meerdere culturen elkaar raakten en nog raken. Door het eeuwenlange komen en gaan van volken is in het huidige leefgebied van de Csángó’s een interessante culturele symbiose ontstaan waardoor zij zijn beïnvloed. Bovendien kennen de Csángó’s nog oude volksgebruiken die elders bij andere volkeren in Europa sinds de middeleeuws definitief zijn verdwenen.


Gyimesközéplok weergeven op een grotere kaart

Het leefgebied van de Csángo’s is groot en niet aaneengesloten. Ze wonen hoog in de bergen in het afgelegen oosten van Transsylvanië in de Gyimesstreek. Nog verder naar het oosten, voorbij de hoogste toppen van de oostelijke Karpaten, wonen ze verspreid over meerdere dorpen die als kleine eilanden in het Roemeense Moldavïe liggen. Ondanks hun geïsoleerde en uitgestrekte leefgebied, is hun cultuur van muziek, dans en klederdracht gelijkvormig gebleven. De oorsprong van de Csángo’s is in mysterie gehuld. Tussen 600 en 1200 na Christus waren er meerdere volksverhuizingen vanuit Azië naar Centraal Europa gaande. In de 7de eeuw kwamen de Avaren, een nomadenvolk van Turks-Mongoolse oorsprong. Een deel vestigde zich permanent in het gebied dat eeuwen later door de Csángo’s werd bewoond. Een ander deel trok later verder westwaarts tot in het huidige Hongarije. In de loop van de 9de eeuw kwamen de semi-nomadische Hongaren vanuit het oosten het Karpatenbekken binnen.

Portret van een Csángó

Portret van een Csángó

Volgens één van de theorieën over de oorsprong van de Csángo’s splitsten zij zich tijdens de Hongaarse volksverhuizing af van de rest van de Hongaarse stammen. De grootste groep Hongaren trok via de nauwe Békáskloof dwars door de Karpaten verder westwaarts. De Csángo’s bleven achter en vestigden zich op de oostelijke uitlopers van de Karpaten. In zijn oorspronkelijke betekenis van het woord betekent Csángó dan ook in het Hongaars elvándorolt (vrij vertaald is dit op trektocht zijnde of elszakadt vrij vertaald de rest van de groep afgebrokene).

 

In de tiende eeuw waren de Petsjenegen (Hongaars Besenyök), heer en meester over een groot rijk dat zich uitstrekte van de Oeral tot die oostelijke uitlopers van het Karphatisch gebergte. Indien de theorie van de afsplitsing klopt, zouden de Csángó’s ongetwijfeld contacten hebben gehad met deze Petsjenegen en door hen cultureel zijn beïnvloed.

Volgens een ander theorie zijn de Csángo’s nazaten van de Turks nomadische Kumanen (Hongaars Kúnok) Oorspronkelijk woonden de Kumanen in het gebied ten noorden van de Kaspische zee en kwamen in de 11de eeuw terecht in Moldavië. Opgejaagd door de Mongolen in de 13de eeuw trokken ze verder naar Hongarije. In latere eeuwen werden ze vanuit het oosten opgejaagd door de Mongolen en trokken de Kumanen verder westwaarts Hongarije in. Volgens deze theorie zou een deel van de “Csángó-Kumanen” de plunderende en brandstichtende Mongolen zijn ontsprongen en in Moldavië zijn achtergebleven. Dit lijkt een niet erg waarschijnlijke mogelijkheid. Er is geen bewijs dat de voorouders van de Csángó’s van Kumaanse oorsprong zijn. Ook valt moeilijk aan te tonen hoe groot de invloed van de Turkse Kumaanse cultuur op die van de Csángó’s was.

 

Csángó-vrouw in Gyimesközéplok (Transsylvanië)

Csángó-vrouw in Gyimesközéplok (Transsylvanië)

Csángó in Gyimesközéplok (Transsylvanië)

De meeste onderzoekers stellen nu dat de voorouders van de Csángó’s zich pas in de 13de eeuw vanuit Hongarije in Moldavië vestigden. In die tijd werd Hongarije door de Mongolen onder leiding van Batu Khan bedreigd. De wanhopige koning Béla IV zond boeren uit het gebied van de rivieren de Szamos en de bovenloop van de Tisza verder naar de oosten van het Hongaarse koninkrijk om de grens tegen de Mongolen te bewaken. Dit bleek een hopeloze onderneming. De Mongolen hadden tientallen jaren vrij spel om het land volledig leeg te plunderen.

Met zekerheid kan worden gesteld dat de Csángó’s een aparte cultuur hebben die sterk afwijkt van die van de overige Hongaren. Doordat ze te lang geïsoleerd hebben geleefd van de Hongaren hadden belangrijke politieke en culturele omwentelingen in Hongarije geen vat op de Csángó’s. De reformatie, die in de 16de en 17de eeuw in Hongarije en met name in Transsylvanië plaatsvond, was aan de rooms-katholiek gebleven Csángó’s in Moldavië voorbijgegaan.

Ook de modernisering van de Hongaarse taal in de 18de en 19de eeuw in Hongarije bleef bij de Csángó’s onopgemerkt. Omdat de Csángó’s altijd buiten Hongarije hebben gewoond, is de taalvernieuwing aan hen voorbijgegaan. Hierdoor is de taal van de Csángó’s een oud middeleeuws variant van het gewone Hongaars gebleven. Als gevolg hiervan wijken de klanken van de taal van de Csángó’s af van het moderne Hongaars. In plaats van de korte o klinker (als in ’ t Nederlands kop) is in het Csángó de korte a (als in pak) in gebruik. Voorbeelden hiervan zijn de woorden: álam’ in plaats van álom (droom) en asszan in plaats van assony (dame).

Het is opmerkelijk dat de geïsoleerde positie van de naar schatting 250.000 Csángó’s niet heeft geleid tot een volledige assimilatie met de Roemeense meerderheid. Per slot van rekening leefden ze ver verwijderd van hun Hongaarse broeders verderop in Transsylvanië en Hongarije. Bovendien zijn de Roemeense autoriteiten doorgaans zeer terughoudend in de erkenning dat de Csángó’s Hongaren zijn. Hongaarstalig onderwijs wordt daarom door de autoriteiten niet bepaald gestimuleerd. Ook vanuit de kerkbanken kregen de diepgelovige Rooms-katholieke Csángó’s de preken in het Roemeens of in het Kerklatijn te horen, maar niet in het Hongaars. Hun krachtige Rooms-katholieke identiteit gaf de Csángo’s echter tot op heden de mogelijkheid om zich van de Roemeens-Orthodoxe gelovigen te onderscheiden.

Het gebruik van de Hongaarse taal op straat of in eigen kleine familiekring is tot op zekere hoogte een bindende factor voor de Csángó’s gebleken. Ongeveer 60.000 Csángó’s in Moldavië beschouwen het Hongaars nog als hun moedertaal. De taal heeft eeuwenlang stand kunnen houden door een rijke epische cultuur die van generatie op generatie is overgedragen. Opvallend hierbij is het ongekende aantal van en de gevarieerdheid aan oude volksliederen, ballades en volksverhalen. Het zijn vooral de ouderen die binnen hun families en dorpsgemeenschappen de epische cultuur springlevend hebben gehouden. Deze cultuur kon eeuwenlang standhouden juist doordat de Csángó’s in kleine geïsoleerde dorpsgemeenschappen leefden. Zo hebben ze een belangrijke bijdrage geleverd aan het behoud van diverse aspecten van een al lang verdwenen Hongaarse middeleeuwse cultuur.

De lichtende zon Een Csángó ballade (met vertaling)

Een Csángó volkslied

 

A fényes nap:

de lichtgevende zon

A fényes nap immár elnyugodott, De lichtgevende zon heeft thans zijn rust gevonden,

Minden ember megy nyugodalomra, Éenieder laat de rust tot zich komen,

A föld színe sötétben maradott, Aardse kleuren in schemering gebonden,

Az Istentől elrendelt álomra, In door God gebrachte dromen,

Nappali fény éjjelre változott, Daglicht verandert in nacht,

De én, Uram, úgy megyek ágyamba, Maar ik, mijn Heer, stap zodanig in bed,

Fáradtaknak nyugodalmat hozott, De vermoeiden rust gebracht.

Mintha mennék gyászos koporsómba.  Alsof ik mijn treurige doodkist bezet.

Ook in de dans en de muziek leveren de Csángó’s een interessante bijdrage aan de Hongaarse volkscultuur. Juist omdat de ze op een breukvlak van verschillende culturen wonen, kennen de Csángó’s maar liefst 35 verschillende dansvormen van diverse Hongaarse Csárdás- en Balkan dansen. Deze dansen kennen drie hoofdstijlen: het Karphaten-Bekken-, de Balkan en de Centraal-Europese stijl. Dit zijn de stijlen afkomstig uit de drie regio’s die elkaar op de grens tussen Transsylvanië en Moldavië raken.

De Csángo’s gebruiken bij die dansen traditionele zeer oude instrumenten. De meest voorkomende zijn de mozsika voor de melodie en de kardon voor het ritme. De mozsika lijkt qua vorm op een viool maar ziet er robuuster uit. Daarnaast heeft het een extra vijfde snaar. Deze zogenaamde zengösnaar geeft een mysterieuze boventoon. Het geluid krijgt hierdoor een extra dimensie wat de muziek “spannender” maakt. De kardon lijkt op een cello en is de enige in zijn soort in Europa. Het instrument werd vroeger volledig met de hand gemaakt. Tegenwoordig wordt de kardon gemaakt van afgedankte cello’s. Het instrument bevat 3 of 4 dikke snaren en wordt met een houten stok bespeeld.

Een deel van de Csángo’s zijn tot nu toe in staat gebleken hun cultuur binnen Roemenië te bewaren. Maar de hechte eenheid binnen de gemeenschap komt in toenemende mate door de geglobaliseerde wereld onder druk te staan. De laatste jaren is binnen en buiten Hongarije sprake van een herontdekking van de Csángó’s. Ze worden nu als volksgenoten door een breed publiek in hun armen gesloten. Zo zijn er bijvoorbeeld allerlei particuliere initiatieven gericht op het promoten van hun muziek en dans op folklorefestivals. Bovendien is door het toerisme de belangstelling voor de Csángo’s toegenomen. Vanuit Budapest vertrekken regelmatig bussen vol toeristen om de dorpsgemeenschappen in Moldavië te bezoeken.

Het is de vraag of al deze aandacht de Csángó’s zullen helpen om hun culturele eigenheid te behouden. Nu vormen de materiële verlokkingen uit het rijke westen een bedreiging. Steeds meer jongemannen en vrouwen vertrekken naar het buitenland, naar Hongarije en verder naar het westen, om als “gastarbeider” geld te verdienen. Of zij allen zullen terugkeren naar hun geboortegrond valt nog te bezien.

Dit artikel is eerder veschenen in Ablak tijdschrift over Midden-Europa en de Balkan
voor een actuele reportage over de Csángo’s zie ook artikel de csango’s:  een minderheid binnen een minderheid

getbox! Not seeing a widget? (More info)

This entry was posted in Artikelen. Bookmark the permalink.

Leave a Reply